फोहोरी खुट्टा...नढोगेकै राम्रो

राधा नेपाल

एक मित्र जसले आफ्नो फेसबुक वालमा श्रीमतीलाई खुट्टा ढोगाउदै गरेको फोटो अपलोड गरे । जहाँ खुट्टा ढोगाउने मित्र मख्ख परेर मन्द मुस्कानमा साथ भित्र भित्रै गद्गद हुदै श्रीमतिको टाउकोमा हात राखेका थिए । ढोग्ने महिला लगनशील भएर ध्यान पूर्वक ढोगीरहेकी थिइन । कमेन्ट बक्स हेर्दा धेरैले यो कार्यको विरोध नै गरेका थिए । प्रतिक्रिया नदिइरहन सकिएन र फेमिनिष्ट साइडबाट प्रतिक्रिया दिइयो तर उक्त मित्रको श्रीमती प्रतिक्रियाको विरुद्धमा म माथी खनिइन, आगो भइन । फोनै गरेर यो हाम्रो संस्कृति हो, परम्परा हो, हामीले संस्कृति जोगाउनु पर्छ, मलाई यसैमा आनन्द आउछ भन्दै पाखुरा सुर्किइन । तपाँइलाई के को खसखस भनिन् । मैले ति महोदयालाई बढो भद्र तरिकाले ए हजुर मैले तपाँइको पक्षमा वकालत गरेको हँु आवाज उठाएको हँु तपाँइ जस्ता महिलाको भलो चिताएको हँु उल्टै म माथी खनिनु हुन्छ । तर ति महिला म माथी एकोहोरो रिस पोखिरहिन । अन्तमा, मैले हारे र फोन राखियो । उनलाई बढो दुःखका साथ फेसबुकबाट सधैका लागि डिफ्रेन्ड गरिदिए ।  ढोग्ने महिला र ढोगाई खाने पुरुष दुवै उच्च शिक्षा हासिल गरेका हुन् । यी दम्पती कुनै टाँडाको गाँउमा हैन, विराटनगर महानगरपालिकाका बासिन्दा हुन् । मान्छे जति सुकै पढालेखा होस उसलाई सुघ्रन गारो पर्ने रहेछ भन्ने नमुना हो यो । यस्ता पात्र, चरित्र र प्रवृत्ति रहुन्जेल नेपाली समाज सुघ्रदैन ।
खुट्टा ढोग्ने कुरामा अर्को पात्र सुुसुरा र ज्वाँइ हुन् । धेरैको ससुराले ज्वाँइलाई  खुट्टा ढोग्ने चलन छ । अव समाजले भन्नलाई भन्छ कि ज्वाँइ छोरो समान हो । सामाजिक र भावनात्मक रुपमा ज्वाँइले सासु ससुरालाई सम्मान गर्नु पर्छ, आदर गर्नु पर्छ । सासु ससुराले ज्वाँइलाई माया गर्नु पर्छ, अभिभावकत्व दिनु पर्छ । तर दशै लगायतका महत्वपूर्ण अवसरमा आफुभन्दा आधा उमेरको ज्वाँइलाई निहुरिएर खुट्टामा ढोग्ने र ढोगाउने कार्य हुन्छ । यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने समाजले यो सम्वन्धलाई परिभाषित नै गलत ढंगले गरेको छ । 
खुट्टा ढोग्ने कुरामा अर्को पात्र सम्धिनी–सम्धिनी हुन् । पहिलो पटक सम्धी सम्धिनी भेटघाटमा छोरीकी आमाले छोराको आमालाई खुट्टामा ढोग्नु पर्ने संस्कार पनि विद्यमान छ । यो एक विचित्र चलन हो । छोरी पाउनु अभिशाप हो र ? छोरी पाउनु अपराध हो र ? जुन ढंगको यस्तो विभेदकारी असामान्य कार्य संस्कृति र परम्पराकोे रुपमा मान्दै र गर्दैै आइएको छ । त्यसले छोरीका आमाहरुमा कस्तो मनोविज्ञान पैदा हुन्छ । छोरीका आमाहरुलाई यस्तो संस्कृतिलाई कस्तो सन्देश दिन्छ । दुःख मात्र पैदा गर्छ । छोरीका आमा हुनुमा गर्भ गर्ने ठाँउ नै नरहने गरी समाजले जुन चलनलाई गोडमेल गर्दै छ त्यो महिलाले गर्ने तर महिलाकै अपमानका रुपमा रहेको छ । यस्तो गतल कार्य रोक्न स्वयम महिला नै  अग्रसर हुनु पर्छ ।
 खुट्टा ढोग्ने कुरामा अर्को पात्र भनेको भाउजु र नन्द हुन् । भाउजले नन्दको खुट्टा ढोग्ने चलन पनि छ । भाउजु त्यसै पनि उमेरमा पनि नन्द भन्दा ठुली हुन्छिन् । खुट्टा ढोग्ने त्यसमा पनि आफु भन्दा धेरै सानी नन्दलाई । यो अलि असहज र काउकुती लाग्ने घटना र बिषय हो । नन्दले भाउजुलाई सम्मान गर्नु पर्ने हो । र भाउजुले नन्दलाई माया । तर सम्वन्धको पहिचान भनेको खुट्टा ढोगाउनेमा गएर अडिएको छ । बुहारी भएर कसैको घर जाने त महिलाको धर्म नै हो । तर आफु हर्किएको सारा परिवेश छाडेर अर्काको घरमा गएर यस्ता घृणित कार्यहरु संस्कारको रुपमा जर्नेर्ना गर्नु पर्दा बुहारीको भावनामा कुठारापात हुन्छ ।
खुट्टा ढोग्ने कुरामा अन्य पात्रहरुमा भतिजले काकाकाकीलाई, भतिजी बुहारीले काकीसासु, फुपुसासुलाई सानीमा सासुलाई, बाउ आमा, हजुरबुवा हजुरआमाले छोरी नातिनीलाई, दाजुले बैनीलाई, दिदीले बैनीलाई ढोग्ने चलन छ । खुट्टा ढोग्ने सन्दर्भमा उल्लेखित उदाहरणहरु प्रतिनिधिमुलक हुन् । समाजमा यस्ता चालचलन कति छन् कति । यस्तो चलन समय र प्रसग अनुसार एउटा खास उदेश्य, मर्यादा र अनुसाशनका लागि विकास गरिएको हो । यस्तो चलन दर सन्तानमा सर्दै आएको हो जुन अहिले सम्म पनि कायम नै छ  । यस्तै अवस्था रहे भविष्यमा पनि चल्दै जाने छ । यहाँ मख्ख परेर खुट्टा ढोगाउने र ढोग्ने दुवै पात्र गलत छन् । अहिलेको पछिल्लो पुस्ता खुट्टा ढोग्ने कुरामा अलि बढी सचेत त छ तर क्रान्ति गर्न सक्ने अवस्थामा पनि छैन । नयाँ पुस्ताले खुट्टा ढोग्ने र ढोगाउनु राम्रो कुरा हैन भनेर बुझेकोे छ । तर पनि मौन छ । अव नयाँ पुस्ता समाजका यी र यस्ता कुरिती निर्मुल पार्न अग्रसर हुनु पर्छ ।  
मानिसले मन भित्रबाट विकृति विसंगति हटाउनु पर्छ भनेर चिन्तन गर्दैनन तव सम्म यस्ता कार्य समाजमा जारी नै रहन्छन । विेशेष गरी यस्ता कुरा हटाउन पुरुषहरुले महत्वपूर्ण भुमिका खेल्नु पर्छ । त्यसमा महिलाको साथ र सहयोगको पनि उत्तिकै खाँचो छ । अनपढ, दुर्गम र पिछडिएको ठाँउमा बस्ने मानिसको त कुरै नगरौ, जो शहरमा बस्छन् म जत्तिको बरिष्ठ को छ र जस्तो गर्छन । तिनिहरु समेत यस्ता कुरिती र कुसंस्कारको बारेमा बोल्ने आँट गर्दैनन् । बरु लुरुलुरु पालना गर्छन । अनि कसरी समाजमा परिवर्तन आउछ त ? उच्च शिक्षा हासिल गरका महिला पुरुष नै यथास्थितिबादी र जडसुत्रबादी भएकोले नेपाली समाज स्वच्छ र खुल्ला ढंगले अगाडी बढन सकेको छैन । पढे लेखेकाले अन्धविश्वासमा नलागी बिषयबस्तुलाई बैज्ञानिक र तथ्यपरक ढंगबाट बुझनु उपयुक्त हुन्छ । ढोग्नु भनेको त आदर व्यक्त गरिएको न हो तसर्थ आदर र सम्मानका लागि खुट्टा ढोग्ने बाहेकको नयाँ विबल्पमा अगाडी बढ्नु आजको आवश्यकता हो ।
पूर्विय दर्शनमा आधारित हाम्रो जस्तो देशमा अनेक खाले विकृती र कुरितीले जरो गाडेको हुन्छ । अध्यात्मबादमा विश्वास गर्ने मानिसहरु यस्तो संस्कार र संस्कृति प्रति कट्टर हुन्छन् । समयानुसार परिवर्तन भएर व्यवहार गर्न चाहदैनन । परिवर्तनलाई सजिलै आत्मसाथ गर्दैनन । कतिपय अवस्थामा परिवर्तनलाई आफ्नो दुश्मन ठान्दछन् । पढेलेखेको महिला र पुरुष मिलेर समाजका विकृतिजन्य कार्यहरु हटाउदै जानु पर्नेमा बरु संस्कृति र परम्पराको हवाला दिएर मरिहत्ते गरेर अगाडी बढाउदै जानु विडम्वना हो, दर्भाग्य हो । संस्कृतिको नाममा हामीले आउदा पुस्तालाई यस्तो सामाजिक विकृतिको भारी बोकाउनु राम्रो होइन । साँस्कृतिक बिषयबस्तुहरु समायानुकुल परिवर्तन गर्दै लैजानु पर्दछ, संसार रहुन्जेल सत्य हुन्छ भन्ने सोच्नु हुदैन ।
धर्मिक मान्यता अनुसार पनि शिर पवित्र स्थान हो । त्यो पवित्र शिर फोहोरी खुट्टामा लगेर छुवाउनु पर्ने जुन मान्यता र चलन छ त्यो गलत छ । ढोग्ने चलन हिजोका दिनमा जे जसरी चले पनि अव यसमा परिवर्तन ल्याउन जरुरी छ । खुट्टामा ढोग्दा मात्र राम्रो हुने भन्ने मानसिकताबाट माथी उठेर एक्काइसौ शताब्दीमा युग सुहाउदो क्रियाकलाप गर्नु पर्छ । समय कहाँबाट कहाँ पुगी सक्यो नेपाली भने यस्तै वाइहात कुरामा जिवन विताइ रहेका छन । नेपाली समाज विकृतिको सम्पूर्ण प्याकेज भएकाले यस्तो प्याकेज अव सदाको लागि फाल्नु पर्छ । संस्कार र संस्कृति मान्नै हुदैन भन्न खोजिएको चाँही पक्कै होइन तर अन्धो भएर संस्कारका नाममा भएका कुसंस्कार र कुरितिलाई जिवन दर्शन बनाउन हुदैन भन्न खोजिएको हो । नेपाली समाजमा जरो जाडेका यस्ता कुतत्वलाई निर्मुल पार्न सर्वप्रथम आफु परिवर्तन हुनु पर्छ । युवालाई परिवर्तनका पक्षमा शिक्षा दिई जागरुक बनाउनु पर्छ र समयसापेक्ष जीवन पद्धतीको रुपान्त्तरण गर्दै लैजानु पर्छ । तव मात्र समाजका यस्ता खुट्टा ढोग्ने, ढोगाउने लगाएतका तमाम कुसंस्कार र कुरिती विस्तारै हटदै जान्छन ।